Genetik Hastalıklar Nelerdir?

Genetik hastalık, bir kişinin genlerindeki veya kromozomlarındaki anormalliklerden kaynaklanan bir durumu ifade eder. Bu anormallikler, ebeveynlerden kalıtılabilen veya bireyin gelişimi sırasında kendiliğinden ortaya çıkabilen mutasyonlardan (DNA dizisindeki değişiklikler) kaynaklanabilir. Genetik hastalıklar, genetik bozukluklar olarak da bilinir , çeşitli bedensel sistemleri etkileyebilir ve hangi genlerin dahil olduğuna bağlı olarak farklı şekillerde ortaya çıkabilir.

Genetik bozukluk, DNA dizisindeki normal diziden uzaklaşan bir değişiklikten kaynaklanan bir hastalıktır. Genetik bozukluklar, bir gendeki mutasyondan, birden fazla gendeki mutasyonlardan, gen mutasyonları ve çevresel faktörlerin birleşiminden veya kromozomlardaki hasardan taşıyan kaynaklanabilir.

Genetik Hastalıklar Nasıl Ortaya Çıkar?

Genetik hastalıklar iki nedenle oluşur;

• Kalıtsal: Genler yoluyla ebeveynlerden birinden veya her ikisinden aktarılır.
• Spontane mutasyonlar: Üreme hücrelerinin (yumurta ve sperm) oluşumu sırasında veya erken fetal gelişim sırasında rastgele ortaya çıkabilir.

Mozaikizm gibi bazı durumlarda, bir bireyin farklı hücrelerinde farklı genetik yapılar olabilir, bu da genetik hastalıkların sadece belirli dokularda görülmesine neden olabilir.

Genetik Bozukluk Türleri

Tek gen bozuklukları: Tek bir gendeki mutasyonlar nedeniyle ortaya çıkar.

• Orak hücre anemisi: Kan hücrelerini etkiler.
• Kistik fibrozis: Akciğerleri ve sindirim sistemini etkiler.

Kromozomal bozukluklar: Genleri taşıyan kromozomların sayısında veya yapısında değişiklikler meydana geldiğinde oluşur.

• Down sendromu: İnsanda fazladan 21. kromozomun fazladan bir kopyasının bulunmasıdır
• Turner sendromu: İnsanda eksik veya değiştirilmiş X kromozomunun bulunmasıdır.

Multifaktöriyel hastalıklar: Genetik mutasyonların ve çevresel faktörlerin bir kombinasyonu sonucu oluşur.

• Kalp hastalığı
• Diyabet
• Bazı kanser türleri

Mitokondriyal bozukluklar: Hücrelerin enerji üreten kısmı olan mitokondrilerin DNA’sındaki mutasyonlar nedeniyle oluşur ve genellikle anneden kalıtılır. Mitokondriyal DNA yalnızca anneden gelirken, diğer genetik materyaller hem anne hem de babadan gelir.

• Mitokondriyal miyopati: Kas fonksiyonlarını etkileyen bir hastalıktır.

Genetik Hastalıklarda Tanı ve Tedavi Yöntemleri

Birçok hastalığın genetik bir bileşeni olabilir. Ancak genlerin hastalığa ne ölçüde katkıda bulunduğu değişir ve öğrenilmesi gereken çok şey vardır. Bu hastalıkların ardındaki genetik mekanizmaların anlaşılmasındaki ilerlemeler, hastalığın başlangıcını önlemek veya hastalığın şiddetini en aza indirmek için erken tanı testleri, yeni tedaviler veya müdahalelerin geliştirilmesini sağlar.

Tüm hastalıkların genetik bir bileşeni vardır. Mutasyonlar kalıtsal olabilir veya virüsler, toksinler gibi çevresel streslere yanıt olarak gelişebilir. Nihai amaç bu bilgiyi tedavi etmek, iyileştirmek veya mümkünse hastalığın gelişimini önlemek için kullanmaktır.

Geçmiş ve Fiziksel Muayene

Genetik bir hastalığın tanısı, üç ana unsurdan oluşan kapsamlı bir klinik muayene gerektirir:

• Fiziksel muayene
• Ayrıntılı bir tıbbi aile geçmişi
• Mümkünse klinik ve laboratuvar testleri

Birincil bakım sağlayıcıları her zaman genetik bir hastalığın kesin tanısını koyamayabilirler; ancak ayrıntılı bir aile öyküsü toplamak, ayırıcı tanıda genetik bir hastalık olasılığını göz önünde bulundurmak, gerektiğinde test istemek ve mümkün olduğunda hastaları uygun şekilde genetik uzmanlarına yönlendirmek gibi konularda kritik bir rolleri vardır.

Genetik Hastalıklar için Kırmızı Bayraklar

Ayırıcı tanıda genetik bir hastalık olasılığını artıran birkaç faktör vardır. Önemli faktörlerden biri, aile öyküsü alındığında ortaya çıkan aile üyeleri arasında bir rahatsızlığın görülmesidir. Aynı rahatsızlığın birden fazla aile üyesinde (özellikle birinci derece akrabalarda) görülmesi, birden fazla düşük, ölü doğum ve çocukluk ölümleri genetik bir hastalığa işaret eder. Ek olarak, nispeten genç yaşlarda iki veya daha fazla akrabada görülen yaygın yetişkin rahatsızlıklarının (kalp hastalığı, kanser, bunama) aile öyküsü de genetik bir yatkınlığı gösterebilir.

Genetik bir hastalığı düşündüren diğer klinik semptomlar arasında gelişimsel gecikme/zihinsel gerilik ve doğuştan gelen anormallikler bulunur. Genellikle kalp ve yüzle ilgili dismorfolojiler ve büyüme sorunları, kalıtsal bir mutasyon, kendiliğinden mutasyon, teratojen maruziyeti veya bilinmeyen faktörlerden kaynaklanan genetik bir bozukluğa işaret eder.

Bu klinik özellikler bir dizi faktörden kaynaklanabilse de, özellikle hasta bir sendromun göstergesi olabilecek birkaç klinik özelliği bir arada gösteriyorsa (örneğin, zihinsel gerilik, belirgin yüz ve kalp kusuru) genetik durumlar da ayırıcı tanının bir parçası olarak düşünülmelidir. Bazı fiziksel özellikler, geniş aralıklı veya sarkık gözler, basık yüz, kısa parmaklar ve uzun boy gibi benzersiz veya ortalamadan biraz farklı görünebilir. Bu nadir ve görünüşte hafif özellikler, birincil bakım sağlayıcısına hemen genetik bir hastalığı düşündürmeyebilirken, bir genetik uzmanı tarafından yapılan değerlendirme, genetik bir hastalığı dışlamada yardımcı olabilir.

Birçok genetik rahatsızlık çocuklukta ortaya çıksa da, ergenlerde veya yetişkinlerde genetik bir rahatsızlık tamamen göz ardı edilmemelidir. Genellikle bir genetik hastalık, ergenlik veya hamilelik gibi bir olay semptomların başlangıcını tetikleyene veya toksik metabolitlerin birikimi hastalıkta kendini gösterene kadar birkaç yıl boyunca tespit edilemeyebilir. Bu durumlarda, ayrıntılı bir aile öyküsü ve fiziksel muayene yapılmalı ve endike ise bir genetik uzmanına sevk edilmelidir.

Tedavi

Genetik hastalıkların tedavisi, genellikle hastalığın kökeni olan genetik mutasyonları tamamen ortadan kaldırmak mümkün olmadığından, semptomların yönetilmesi ve hastaların yaşam kalitesinin artırılması üzerine odaklanır. Genetik bozuklukların çoğu için tam bir tedavi henüz bulunmamıştır, ancak çeşitli yöntemler sayesinde genetik hastalıkların etkileri azaltılabilir ve hastaların daha iyi bir yaşam sürmesi sağlanabilir.

İlaç Tedavisi: Bazı genetik hastalıklar için ilaç iyileştirici özellikte olmasa da hastalığın semptomlarını azaltmak veya ilerlemesini durdurma gibi özellikleri vardır.

• Orak hücre anemisi gibi kan hastalıklarında, ağrıyı kontrol altına almak, enfeksiyonları önlemek ve kan dolaşımını iyileştirmek için ilaçlar kullanılır.
• Kistik fibrozis hastalarında, akciğerlerdeki mukusu incelten ve enfeksiyonları önleyen ilaçlar uygulanır.
• Fenilketonüri (PKU) hastalığında, fenilalanin adlı bir amino asidin birikmesini önleyen özel diyetler ve ilaçlar kullanılabilir.

Cerrahi Müdahaleler: Cerrahi müdahaleler, genetik hastalıkların semptomlarını hafifletmekte önemli bir rol oynar, ancak genellikle tam bir çözüm sunmaz.

• Doğuştan kalp kusurları olan bebeklerde, kalp ameliyatları hayatta kalma şansını artırabilir ve normal bir yaşam sürmelerini sağlayabilir.
• Marfan sendromu gibi bağ dokusu hastalıklarında, aort anevrizmaları riskini azaltmak için ameliyat gerekebilir.
• Skolyoz gibi omurga deformiteleri olan hastalarda, cerrahi müdahaleler deformitenin ilerlemesini durdurabilir veya düzeltebilir.

Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon: Fizik tedavi, genetik hastalıkların yol açtığı hareket kısıtlılığı veya kas güçsüzlüğü gibi belirtileri azaltmaya yardımcı olur.

• Duchenne musküler distrofisi gibi kas hastalıklarında, hastanın kas gücünü korumak ve mobilitesini artırmak için fizik tedavi uygulanır.
• Serebral palsi gibi nöromusküler hastalıkları olan çocuklarda, kas sertliğini azaltmak ve hareket kabiliyetini artırmak için fiziksel terapiler düzenlenir.

Gen Tedavisi: Bu tedavi yaklaşımı, hastalığa neden olan genetik mutasyonları düzeltmeyi veya değiştirmeyi amaçlar. Gen tedavisinde, hastalıklı hücrelere sağlıklı genler eklenerek, vücudun normal fonksiyonlarını geri kazanması hedeflenir. Bu tedavi yöntemi hâlâ araştırma aşamasında olup, klinik kullanımı sınırlıdır. CRISPR gibi gen düzenleme teknolojileri bu alanda büyük umut vaat etmektedir.

• Orak hücre anemisi ve bazı göz hastalıkları için yapılan gen tedavi çalışmaları, hastalığın semptomlarını hafifletmede umut vaat etmektedir.
• Spinal müsküler atrofi (SMA) gibi hastalıklarda, gen terapisi yöntemiyle eksik veya hatalı genlerin düzeltilmesi üzerine araştırmalar devam etmektedir.

Destekleyici Tedaviler: Hastaların genel sağlık durumunu düzeltmeye ve semptomları yönetmeye yardımcı olur. Bu tedaviler genellikle hastalığı değil, hastalıkla beraber ortaya çıkan ikincil sorunları çözmeyi amaçlar.

• Solunum terapisi, kistik fibrozis gibi akciğer hastalıkları olan bireylerde akciğer fonksiyonlarını desteklemeye yardımcı olabilir.
• Beslenme terapisi, bazı genetik hastalıklarda özel diyetlerle hastanın metabolizmasını dengeleyebilir (örneğin, fenilketonüri hastalığında düşük fenilalanin diyeti).

Kök Hücre Tedavileri: Kök hücre tedavileri, genetik hastalıklar için henüz deneysel aşamadadır, ancak kan hastalıkları gibi durumlarda başarıyla kullanılmaktadır. Kök hücreler, vücudun çeşitli dokularına dönüşebildiğinden, hasarlı hücrelerin yerini almak için kullanılırlar.

• Kanser tedavilerinde kullanılan kök hücre nakilleri, kan hücrelerini etkileyen genetik hastalıkların tedavisinde de kullanılır.
• Lösemi ve talasemi gibi kan hastalıkları için kök hücre tedavileri araştırılmaktadır.